سیری در خانه های قدیمی مشهد
شهر مشهد همانند بسیاری از شهرهای قدیمی ایران، در گذر زمان دستخوش تغییرات بسیاری شده است؛ این تغییرات که گاه به بهانه بهسازی بافت تاریخی شهر به وقوع می‌پیوندند، به تخریب و نابودی تعدادی از آثار قدیمی و ارزشمند شهر منجر شدهاند. اما هنوز هم با وجود خانههای قدیمی که تک تکشان نشان از هویت و معماری منحصر به فرد مشهد دارند. به عبارتی شهر، بخشی از رنگ و بوی خود را در قالب خانه های تاریخی مشهد پنهان کرده است.
هتل های مشهد و بناهای مدرنی که اخیرا در شهر ساخته شدهاند، هرچند زیبایی و جلوه خاص خود را دارند، اما نشانی از هویت، تاریخ و فرهنگ مردم مشهد در هیچ‌یک از آن‌ها دیده نمی‌شود؛ برای احیای این ارزش‌ها نه تنها باید در حفظ خانه های تاریخی مشهد کوشید، بلکه لازم است با بازدید از آثار بی‌نظیر تاریخی، نسل‌های آینده را با این ارزش‌های مهم آشنا کنیم.
در این مقاله با معرفی تعدادی از معروف‌ترین خانه های تاریخی مشهد، که گویی همچون ریسمانی نامرئی شهر مشهد را به هویت و تاریخچه‌ای کهن متصل می‌کنند، گردشگران را با بخشی از بافت قدیمی مشهد آشنا خواهیم کرد.
۱. خانه داروغه مشهد
با عبور از میان کوچه‌های قدیمی شهر با خانه های تاریخی مشهد مواجه می‌شویم؛ خانه‌هایی که هریک ردی از تاریخ در دل این شهر و کوچه‌های آن برجای گذاشته‌اند و یادآور روزگارانی هستند که مردمانی ساده‌دل و سخت‌کوش با آرام گرفتن در این خانههای خوش رنگ و لعاب، ناملایمات روزگار را پشت سر گذاشته‌اند.
خانه تاریخی داروغه یکی از این خانه‌هاست که از زمان قاجاریه تا کنون به سبب بازسازی اصولی در مرکز شهر همانند نخستین روزهای بنا شدن، همچنان استوار و پابرجای باقی مانده است.
خانه تاریخی داروغه سرگذشت جالبی دارد؛ همان‌طور که از نام آن انتظار می‌رود، این خانه به دستور یوسف خان هراتی آخرین داروغه شهر مشهد و توسط معماران روسی ساخته شده است. داروغه که در گذشته به کارگزاران شهر گفته می‌شد در ابتدا، این خانه را به پذیرایی از مهمانان رسمی خود اختصاص داده بود اما از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۹۰ این خانه که توسط وارثان آن به نمایندگان یکی از هیات‌های روستای شهدیه میبد فروخته شده بود، محل تجمع هیات‌های مذهبی شد. سرانجام در سال ۱۳۹۰، با خرید این بنا توسط شرکت مسکن سازان ثامن، مرمت آن آغاز شد و امروزه این خانه زیبای تاریخی، پذیرایی از گردشگران و علاقه‌مندان به هنر و معماری ایرانی را برعهده دارد.
معماران روسی خانه داروغه، آن را با تلفیق معماری ایرانی و روسی بنا کرده‌اند. حیاطی با باغچه‌های زیبا، حوض وسط حیاط و گلدان‌های اطراف آن و همین‌طور ایوان‌های طاقدار این بنا از معماری ایرانی بهره گرفته‌اند و در مقابل آجرهای قالبی، تزئینات چوبی زیر سقف‌ها، کاشی‌های هفت رنگ و تندیس‌های قالبی گچی یا آجری، وامدار عناصر معماری روسی‌اند که به این بنا راه یافته‌اند؛ این تلفیق چشم‌گیر در بنای آجری خانه داروغه، هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کند.
این خانه به شیوه سه طرف ساخت که در اکثر خانههای تاریخی ایرانی دیده می‌شود؛ یعنی در سه ضلع شمالی، جنوبی و شرقی حیاط و در دو طبقه بنا شده است. خانه داروغه، از دو بخش زمستان نشین و تابستان نشین تشکیل می‌شود؛ معماران این خانه، با قرار دادن وسایل گرماساز در قسمت زمستان نشین و همچنین مطبخ در طبقه زیرین این بخش، به حفظ دمای خانه و گرم نگه‌داشتن آن تاکید داشته‌اند. در بخش تابستان نشین عناصر معماری ایرانی همچون اتاق‌های بادگیر و حوض آب جاری، در خنک کردن بنا نقش بسزایی ایفا می‌کنند.
نخستین خانه‌ای که در مشهد به حمام شخصی مجهز شد و همچنین
اولین شومینه‌ای که در این شهر ساخته شد به خانه داروغه تعلق دارد، علاوه بر این‌ها
وجود بخاری دیواری و پنجره‌های دوجداره در این بنا ثابت می‌کند که خانه داروغه نه
تنها از المان‌های سنتی معماری بهره جسته بلکه از نظر نوآوری پیشگام بوده و از
بناهای هم دوره خود پیشی گرفته است.
خانه داروغه همه روزه به جز جمعه‌ها در نوبت اول از ساعت ۸ صبح تا ۲ بعدازظهر و در نوبت دوم از ساعت ۱۶:۰۰ تا ۱۹:۰۰ پذیرای بازدیدکنندگان محترم است.
در سفر مشهد به هیچ وجه بازدید از این بنای باشکوه که روح و جان آدمی را غرق در شور و هیجان کرده و تجربه‌ای خاطره‌انگیز برایتان به ارمغان می‌آورد را از دست ندهید.
۲. خانه ملک مشهد
در میان خانه های تاریخی مشهد با خانه‌ای آشنا می‌شویم که در گذشته محل زندگی یکی از متمول‌ترین اشخاص ایران، یعنی حاج حسین ملک بوده است؛ نام ایشان همواره به عنوان یکی از نیکوکارترین اشخاص شهر خواهد درخشید.
از اقدامات خیرخواهانه این انسان شریف می‌توان به وقف
کتابخانه ملی، دو بیمارستان در تربت جام و چناران، باغ وکیل آباد مشهد و بخشیدن ۲۰۰
هکتار زمین به فرهنگیان مشهد، اشاره کرد. سرانجام حاج حسین ملک، در سال ۱۳۵۱ به
دیار باقی شتافت اما کارهای نیک ایشان تا ابد در یادها باقی خواهد ماند، مزار
ایشان اکنون در حرم امام رضا قرار دارد.
اقامتگاه حاج حسین ملک که در ساخت آن المان‌های معماری سنتی
و اروپایی در هم آمیخته‌اند، امروزه خانه ملک نامیده می‌شود. این خانه تاریخی در
اواخر دوره قاجاریه و دوران انتقال معماری با زیربنای ۶۰۰ متر مربع و در زمینی به
مساحت ۱۶۵۹ متر مربع، بنا شده است.
متاسفانه بخش وسیعی از این بنا یعنی بخش اندرونی آن که محل زندگی مالک خانه محسوب می‌شده، پیش از سال ۱۳۷۰ تخریب شده است. در حال حاضر فقط بخش بیرونی بنا با دو طبقه که امروزه از آن به عنوان خانه ملک یاد می‌شود، پابرجاست. همان‌طور که ذکر شد خانه ملک از تلفیق معماری سنتی و اروپایی بهره می‌برد؛ منبت کاری سقف چوبی طبقه دوم و گچ‌بری‌های زیبای شومینه و به طور کل نماسازی بنا، جلوه‌گر معماری سنتی هستند و سبک معماری اروپایی بنا در طراحی پلان آن به چشم می‌خورد.
یکی از عجایب خانه ملک که سال‌ها در دل خاک
مدفون بود و پس از حفاری‌های بسیار توسط باستان شناسان کشف شد، حمام خصوصی آن به
شمار می‌رود؛ چرا که از این حمام به عنوان تنها نمونه حمام تاریخی خصوصی دوره خودش
در شهر مشهد یاد می‌شود. گرمخانه، سرویس بهداشتی، نمازخانه و آتشدان، از بخش‌های
مهم این حمام ۱۲۷ متری محسوب می‌شوند.
سرانجام خانه تاریخی ملک در مشهد در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و اکنون به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مشهد تعلق دارد. این مجموعه کارگاه‌های هنر سنتی و صنایع دستی همچون کارگاه‌های بافت فرش و گلیم، منبت و معرق، مینیاتور و تذهیب، سفال و سرامیک و لعاب کاری، سوزن دوزی و کارگاه جلدسازی را در خود جای داده است که استادانی ماهر در تک تک این کارگاه‌ها به آموزش و خلق آثار هنری خیره‌کننده می‌پردازند.
طبقه دوم خانه ملک به یک گالری هنری اختصاص دارد که در این گالری بخشی از اشیا و تابلوهای زینتی مربوط به خانه و همچنین آثار هنری خلق شده توسط اساتید این مجموعه، به نمایش درمی‌آیند. لازم به ذکر است که این بنا در سال ۱۳۸۵ به عنوان خانه گردشگر انتخاب شد.
علاقه‌مندان به هنر می‌توانند همه روزه از ساعت ۸ صبح تا ۶ بعدازظهر و به صورت رایگان از این خانه تاریخی در مشهد دیدن کنند.
۳. خانه امیری مشهد
خانه امیری، یکی دیگر از خانه های تاریخی مشهد است که قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه بازمی‌گردد. این خانه در خیابان نواب صفوی یعنی یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های مشهد و در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد.
این خانه که به دستور عباس امیری و با دستان توانگر بهترین
معماران آن زمان بنا شده است، تا سال ۱۳۶۵ محل سکونت خانواده امیری بود؛ اما
سرانجام در سال ۱۳۸۴ به عنوان یک اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
برخی ویژگیهای معماری این بنا آن را از سایر خانه های تاریخی مشهد متمایز می‌کند. اولین ویژگی که در ابتدای ورود مخاطب را درگیر می‌کند، اختلاف زیاد سطح بنا با محیط خارجی آن است که این اختلاف نه تنها موجب وارد شدن فشار به دیوارهای خانه و ایجاد قوس در آن‌ها می‌شود بلکه در سال‌های اخیر تخریب برخی دیوارهای خانه را در پی داشته است.
دیگر ویژگی منحصر به فرد این بنای دو طرفه که حیاط مرکزی را با دو بنا احاطه کرده است، به تفاوت دو ضلع شرقی و غربی خانه مربوط می‌شود، به این صورت که دو طرف بنا از نظر شکل، نوع تزئینات، مصالح ساختمانی و میزان نورگیری دارای اختلاف‌های بسیاری هستند. این ویژگی نشان از تفاوت خانواده‌های ساکن در دو بخش بنا و نوع زندگی آن‌ها دارد. علاوه بر این‌ها، کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و آجرکاری‌های منظم و خاص این خانه که دیدگان هر بیننده‌ای را مجذوب زیبایی‌های خود می‌کنند، از دیگر تفاوت‌های این بنا با سایر ساختمان‌های قدیمی محسوب می‌شوند.
در پرتو تزئینات بی‌نظیر، سکوت و آرامش این اثر ارزشمند، نه تنها روح و جانتان آرام می‌گیرد بلکه برای چند دقیقه که شده از دغدغه و هیاهوی شهر فاصله خواهید گرفت.
۴. خانه رجایی مشهد
در میان خانههای تاریخی مشهد، خانه‌ای زیبا که در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شهر واقع شده است، خودنمایی می‌کند. این خانه که یادگاری از اواخر سلسله قاجاریه و اوایل حکومت پهلوی محسوب می‌شود، خانه رجایی نامیده می‌شود. این خانه تاریخی امروزه با تغییر کاربری از مسکونی به مهمانسرا، به محلی برای پذیرایی از زائران حرم امام رضا(ع) تبدیل شده است.
خانه تاریخی رجایی یکی دیگر از خانه های تاریخی مشهد است که در
یکی از قدیمی‌ترین محله‌های اولیه شکل‌دهنده به ساختار بافت تاریخ شهر مشهد یعنی
محله سرشور که منطقه‌ای اعیان‌نشین بوده واقع شده است. کاربری اولیه این خانه
مسکونی بوده اما در حال حاضر کاربری آن به اقامتی تغییر یافته و محل مناسبی جهت
اسکان زائران حرم امام رضا (ع) گشته است.
این خانه حیاط دل‌انگیزی دارد و با حوض دل‌چسب و سه باغچه بزرگی که در حیاط قرار گرفته‌اند، فضای زیبا و مطبوع‌تری را در خانه ایجاد کرده‌اند. تزیینات خانه آجرکاری به همراه کتیبه‌ها و نقش برجسته‌هایی ارزشمند و نفیس است و نمای اصلی بنا در دو طبقه و آجرکاری به همراه گچ است که از تناسباتی برخوردار است و همین عامل بر زیبایی‌های این خانه افزوده است.
بخش‌های فرسوده بنا تعویض شدهاند و به دلیل تغییر کاربری که در بنا ایجاد شده بخش‌هایی جهت تامین رفاه حال مسافران همانند حمام و سرویس بهداشتی به آن اضافه گردیده‌اند که مطابق با اصالت و هویت بنا نبوده‌اند اما همچنان این خانه دارای ارزش‌های قابل توجهی است و بازدید از آن خالی از لطف نخواهد بود. آدرس خانه رجایی مشهد، کوچه پرتو یا سرشور ۲۰ است.
۵. خانه پیشه وران
وقتی صحبت از خانه های قدیمی مشهد می‌شود، خیلی‌ها از همان ابتدا خانه پیشه وران را به یاد می‌آورند چرا که از معروف‌ترین مکان‌های دیدنی مشهد محسوب می‌شود. شهرت این خانه شاید در بین تمام خانه های تاریخی و قدیمی مشهد بیشتر و جهانی‌تر باشد.
هنوز سند رسمی و قطعی راجع به سال ساخت این خانه موجود نیست اما معماران با تحقیقات خود حدس زده‌اند که ساخت این خانه قدیمی به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی باز می‌گردد. البته تمام این موضوع در حدس و گمان است اما با توجه به کیفیت بافت و البته نوع معماری این خانه تقریبا می‌توان مطمئن بود که این خانه مربوط به یکی از دوره‌های ذکر شده بود.
فرقی نمی‌کند که این خانه در کجا قرار گرفته است؛ وقتی وارد این خانه تاریخی و قدیمی بشوید به راحتی متوجه این موضوع می‌شوید که با یکی از خانه های قدیمی مشهد رو به رو هستیم چرا که از وسایل معیشتی مردم مشهد، خصوصا در دهه‌‌های قبل استفاده شده است. برای این که ظاهر و بافت این خانه به خوبی جذابیت خود را حفظ کند، تا به امروز چندین بار این خانه بازسازی شده است و با این که بافت این خانه تقریبا قدیمی است و به موعد تاریخ انقضایش رسیده، اما سازمان آثار باستانی ایران همیشه تلاش خود را کرده تا این منزل قدیمی و زیبا را در حیات هرچند طولانی اما پربار خود نگه دارد.
از خارق‌العاده‌ترین ویژگیهای این خانه تفکیک اتاق‌ها تابستانی و زمستانی است. در اتاق‌های تابستانی با وجود بادگیرهای داخل اتاق که شاید در نگاه اول متوجه حضور آن‌ها نشوید، خنکی دل‌چسبی وارد اتاق‌ها خواهند شد که در تابستان همه را از گرمای طاقت‌فرسا مصون می‌دارد؛ در زمستان نیز با وجود سرمای شدید مشهد، به خاطر پوشش بافتی مناسب اتاق‌ها به راحتی و با یک لباس عادی می‌توانید از گرم بودن خانه مطمئن باشید.
این خانه هم‌اکنون در منطقه ۸ مشهد واقع شده است و در سفرتان به مشهد حتما سعی کنید که به این مکان تاریخی و جذاب سر بزنید؛ علاوه بر این که این خانه ارزش تاریخی بسیار بالایی در بین مکان‌های دیدنی مشهد دارد، بلکه قطعا سفر خاطره‌انگیزی را برایتان رقم خواهد زد.
۶. خانه کوزه کنانی
در بین تمام تفاوت‌هایی که خانه های تاریخی مشهد با یکدیگر دارند، خانه کوزه کنانی در رنگ‌بندی و معماری چنان جذاب و زیباست که سبک و سیاق ظاهری آن یادآور معماری قدیمی روسیه است و جالب است بدانید که این موضوع توسط چند سند موجود تایید شده که معماری این خانه از روسیه الهام گرفته شده است.
جالب است بدانید که این خانه در طی دو دهه اخیر به خاطر
دعوای بین مالکان با شهرداری مشهد و سازمان میراث باستانی در خطر تخریب قرار دارد.
صاحبان این خانه که اهل خمین هستند، حدود دو دهه است که قصد تخریب و ساخت یک مجتمع
جدید را دارند اما به خاطر اختلافات بر سر این اثر باستانی هنوز تکلیف این خانه
مشخص نیست. البته گفته‌ها حاکی از این است که شهرداری مشهد به هیچ‌وجه اجازه تخریب
این خانه را صادر نخواهد کرد.
باید اعتراف کرد که این خانه قدیمی که بنای آجری دارد، به
خوبی تحت ترمیم قرار نگرفته است و شاید صاحبان اصلی این خانه حق دارند که بخواهند
این خانه قدیمی که یکی از جذاب‌ترین خانه های قدیمی مشهد است را خراب کنند؛ چرا
که به خاطر عدم رسیدگی درست به این، امکان تخریب طبیعی این خانه بر اساس بلایای
طبیعی یا گذر زمان وجود دارد. پس به زودی باید به فکر نجات این خانه قدیمی یا پاک
کردن آن از صفحه روزگار باشیم.
البته پیش‌تر اعلام شده بود که به خاطر مراسم بین‌المللی «مشهد ۲۰۱۷» قرار است که این خانه باستانی مرمت و بازسازی حسابی را شاهد باشد که با توجه به گذشت مدت زمان تقریبا زیادی از این اعلان، هنوز مرمت و بازسازی این خانه قدیمی به سرانجام نرسیده و به گفته بعضی‌ها، حتی در مرحله لغو شدن قرار دارد.
باید دید که در آينده چه به سر این خانه قدیمی خواهد آمد.
۷. خانه اردکانی (دولابیان)
پس از رزرو هتل یا اجاره اقامتگاه در شهر زیارتی-سیاحتی مشهد، نوبت به گشت‌وگذار بیشتر در دل این شهر جادویی و سیری در میان گنجینه عظیم آثار تاریخی شهر می‌رسد.
از قدیمی‌ترین و جذاب‌ترین خانه های تاریخی مشهد ، قطعا می‌توان به خانه اردکانی اشاره کرد که در سال ۱۳۸۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. جالب است بدانید که در حال حاضر این خانه، ملک دولابیا نام دارد.
این منزل در ابتدا متعلق
به اردکانی بزرگ بود که بعد از فوتش در سن ۶۳ سالگی توسط فرزندان دولابیان خریداری
شد و تا به امروز به این فرزندان تعلق دارد. آن‌ها بعد از خرید این خانه، هیچ
قصدی برای تخریب این ملک بزرگ و تاریخی نکردند و بیشتر به مرمت آن پرداخته و یک
مکان جذاب، توریستی و دیدنی را از این خانه قدیمی ساختند. نکته جالب توجه این است
که فرزندان دولابیان هم‌اکنون در این خانه به همراه خانواده خود زندگی می‌کنند!
این خانه بزرگ چندین بخش مختلف دارد که شاهکار معماری مشهد محسوب می‌شوند و تنها با دیدن تابستان نشین و زمستان نشین این خانه از نزدیک، متوجه این شاهکار خواهید شد. همچنین آب‌انبار، تنورخانه و حوض‌خانه این ملک بزرگ دیگر بخش‌هایی از این خانه است که نمی‌توان به راحتی از کنار آن گذشت.
اتاق شاه‌نشین شاید عجیب‌ترین
بخش معماری این خانه قدیمی مشهدی باشد چرا که در ساخت آن به طرز عجیبی، تفاوت
مشهودی نسبت به سایر اتاق‌ها و بخش‌های این خانه قدیمی در نظر گرفته شده است که از
همان ابتدای ورود به شاه‌نشین، ابهت و بزرگی عجیبی را از سمت این اتاق حس خواهید
کرد.
ورودی این بنا در یک کوچه
بن‌بست قرار گرفته است و به محض به ورود به این کوچه متوجه تفاوت معماری این کوچه
با دیگر کوچه‌های این کلان‌شهر خواهید شد و به نوعی آن صمیمیت و صفا در بافت‌های
قدیمی این ملک بزرگ را احساس خواهید کرد.
در سفرتان به مشهد یادتان نرود که به خانه اردکانی سر بزنید.
سخن پایانی
شاید خیلی‌ها تا به امروز با خانه های تاریخی مشهد آشنا نبوده‌اند، اما مطمئن باشید که یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شوند و بهتر است تا این خانه‌ها هنوز فرسوده نشده و یا در دست بازسازی با المان‌های مدرن قرار نگرفته‌اند، به این خانه های تاریخی سر بزنید.
اگر به این خانههای تاریخی سری زدید، خوشحال می‌شویم تجربه‌هایتان را با ما به اشتراک بگذارید.
