چله تابستان و جشن‌هایی که شادی به همراه دارند
بیشتر مراسم‌های آیینی و جشن‌هایی که در گذشته در تابستان برگزار می‌شد در ستایش مقام آب و کشاورزی بود. یکی از معروف‌ترین مراسم‌هایی که در تابستان هر سال و در ایران باستان برگزار می‌شد، مراسم "چله تابستان" بود، مراسمی که در یک روز خاص برگزار شده و هدف آن شکرگزاری به خاطر داشتن محصولی پر برکت در تابستان بود.
مردم باستان معتقد بودند که شادی و نشاط موافق میل خداوند بوده و خداوند می‌خواهد مردم شاد و سرزنده باشند، به همین دلیل نیز به هر بهانه‌ای در طول سال جشن‌های متعدد برگزار کرده و خدا را شکر می‌گفتند.
پس از مراسم نوروز، مراسم چله تموز از جمله مهم‌ترین مراسم‌های آیینی ایران باستان است که می‌خواهیم در این مقاله به بررسی آن بپردازیم.
جشن چله تابستان چیست؟
چشن "چله تابستان" که به آن "چله تموز" نیز گفته می‌شود، دقیقاً در چهلمین روز تابستان هر سال برگزار شده و در آن بلندترین روز سال را جشن می‌گیرند. چله تابستان مانند شب چله (شب یلدا) که بلندترین شب سال است از اهمیت ویژه‌ای نزد ایران باستان برخوردار بوده و به همین دلیل نیز هر ساله در 10 مرداد جشنی برپا می‌شود.
تموز در اصل گرم‌ترین روز سال است که در آن "چله بزرگ" برگزار می‌شود. با توجه به اینکه طبیعت به‌عنوان پایه و اساس ساختار برگزاری جشن‌ها در فصول مختلف سال است و در این روزها بیشتر کشاورزان محصول خود را برداشت می‌کنند، جشن چله تابستان یا جشن طولانی ترین روز سال مصادف با برداشت محصول بوده و مردم برای سپاسگزاری به درگاه خداوند این جشن را برپا می‌کنند.
اگر فرض بگیریم که علت برگزاری جشن اول تابستان همان شکرگزاری برای برداشت محصول باشد، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این جشن به زمان یکجانشینی و شروع دوران کشاورزی در ایران برمی‌گردد.
تاریخچه جشن چله تابستان
جشن چله تابستان یکی از جشن‌های ایران باستان است که دقیقاً در چهلمین روز تابستان یعنی 10 مرداد هر سال برگزار می‌شود.
در ایران باستان معتقد بودند که شادی و نشاط موافق میل خداوند است و خداوند انسان را آفریده تا او را سرزنده و شاداب ببیند به همین دلیل نیز در ایران باستان جشن‌های مختلفی برگزار می‌شد به طوری که زندگی مردم در آن زمان بر پایه شادی و نشاط بود و غم از نظر آن‌ها امری مخالف خواسته خداوند و اهریمنی بود؛ بنابراین به هر مناسبتی دور هم جمع شده و شادی می‌کردند.
با توجه به اینکه عمده فعالیت مردم در گذشته کشاورزی و دامداری بوده؛ بنابراین بسیاری از جشن‌هایی که در ایران باستان برگزار می‌شدند، مانند جشن چله تابستان، ریشه در شرایط جغرافیایی، محصول و زمین و انسان داشته است.
اگر به فرهنگ و مراسم ایرانی علاقه‌مندید، شاید برایتان جالب باشد که در مورد آیین محرم در ایران هم بخوانید.
چله تموز یکی از مهم‌ترین روزهای آیینی در ایران باستان است که ریشه تاریخی آن چندان مشخص نیست اما برخی پیدایش آن را به دوران ادان ابراهیمی یا حتی اسطوره‌های دوره سومری و مهری ارتباط می‌دهند.
چله تابستان یا چله تموز در تقویم ایران باستان بلندترین روز سال و گرم‌ترین ماه سال است که متأسفانه در بسیاری از شهرهای ایران به دست فراموشی سپرده شده است.
چله تموز از اول تیر ماه شروع شده و تا دهم مرداد ماه هر سال ادامه دارد. این چهل روز که با بلندترین روز سال آغاز می‌شود و جشن اول تابستان در آن روز برگزار شده یا هفته اول را جشن می‌گیرند.
جالب است بدانید که در تقویم سریانی و گریگوری، ماه تموز تقریباً با اول تیرماه مطابقت دارد.
معنی تموز
تموز معانی مختلفی دارد اما در زبان فارسی به ماه چهارم سال و اول تابستان که هوا گرم و سوزان است "تِموز" گفته می‌شود. تموز در گویش خراسان جنوبی و گناباد به معنی ماه اول تابستان است.
در مورد تموز داستان‌های افسانه‌ها و داستان‌های بسیاری گفته شده و تا به حال حدود 6 نظریه مختلف در مورد تموز مطرح شده است. از خدای مرگ و زندگی، خدای کشاورزی حاصلخیزی و خدای خورشید را به تموز نسبت داده‌اند؛ اما قدیمی‌ترین متن موجود که در آن تموز بکار رفته در اصل متن "حماسه گیلگمش" است.
این متن نشان می‌دهد که تموز در اصل در فرهنگ "میانرودان" شکل گرفته و در نتیجه در دوره‌های ایلامی، پارسیان و سومری وجود داشته است.
مراسم چله تابستان
مراسم چله تابستان در شهرهای مختلف کشور به مناسبت طولانی ترین روز سال یعنی اول تیر ماه برگزار می‌شود. چله تابستان که به آن چله تموز نیز گفته می‌شود در واقع از روزی شروع می‌شود که خورشید برای چند ثانیه بیشتر در آسمان مانده و روز را طولانی‌تر می‌کند.
چله تابستان مصادف با زمان برداشت محصول است و با توجه به اینکه در ایران باستان مردم تحت عناوین مختلف مراسم جشن برپا کرده و از شکرگزاری می‌کردند، چله تابستان نیز برای شکرگزاری از برداشت محصول در نظر گرفته شد.
جشن آبپاشونک هم از آن جشن های کهن ایرانی است که امروز رو به کم‌رنگی رفته. در این مطلب از جشن آب پاشونک تابستانی گفته‌ایم.
ارتباط جشن نیلوفر با چله تموز
جشن نیلوفر که به آن جشن تیرگان نیز گفته می‌شود با جشن روز اول تموز (چله تابستان) و چله تموز مرتبط است. حکیم ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه خود زمان جشن نیلوفر را ششم تیرماه هر سال (خردادروز از تیرماه) مشخص کرده است.
علاوه‌براین؛ شواهد دیگری نیز نشان می‌دهد که گل نیلوفر از نظر مردم با میترا و مهر و با خورشید در پیوند بوده است و این شکوفا شدن سالانه گل نیلوفر (منظور نیلوفر باغی و صحرایی است) و همین‌طور شکوفایی هر روزه آن با خورشید هماهنگ بوده زمان گل دادن آن در چله تموز یا طولانی ترین روز سال خواهد بود که خورشید به صورت مستقیم و عمودی می‌تابد.
زمان شکوفایی روزانه گل نیلوفر با سپیده دم هماهنگ بوده و این گل زیبا هر روز با دمیدن خورشید، شکوفا می‌شود.
همین ویژگی مهم باعث شده تا خورشید و نیلوفر را از یک خاستگاه و در پیوند با یکدیگر دانسته و در نتیجه در روزی که خورشید طولانی‌تر از همیشه می‌تابد جشن نیلوفر نیز برگزار شود. همان‌طور که می‌دانید، خورشیدپرستی از جمله اولین ادیان بشر بوده است و این دین در دوران میترایی در میان رسوم ایرانی نفوذ کرده است.
مراسم چله تابستان در شهرهای مختلف
مراسم چله تابستان در گذشته در اکثر شهرهای ایران برگزار می‌شد اما این روزها این مراسم کمرنگ شده و تنها در چند شهر برگزار می‌شود که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم.
جشن نوروزبل
"بَل" در زبان گیلکی به معنای آتش است و در نتیجه واژه "نوروزبل" را می‌تواند به شعله فروزان آتش نوروزی تعبیر کرد. با توجه به اینکه کشاورزان در دوران قدیم با برداشت محصول در تابستان می‌توانسند باج و خراج را پرداخت کرده و در نهایت سر و سامانی به زندگی خود دهند، نوروزبل یا سال نوی آتشین در مرداد ماه برگزار می‌شده است.
نوروزبل یکی از جشن‌های تاریخی است که در تقویم گیلان، مازندران، طالقان و الموت برگزار می‌شود. این جشن در فهرست آثار ناملموس ایران ثبت شده و قدمت آن به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد.
جشن نوروزبل یکی از مهم‌ترین جشن‌ها در میان دیلمیان بوده است. گفته‌ها حاکی از آن است که جشن چله تابستان در زمان دیلمیان و با نام نوروزبل در میان مردم رواج یافت.
بر طبق این تقویم، اهالی این شهرها آخرین روز از اسپندار ماه را با روشن کردن آتشی بزرگ جشن می‌گیرند.
این روز دقیقاً مصادف با 16 مرداد ماه در تقویم شمسی است.
با توجه به اینکه هر چهار سال یکبار، سال کبیسه داریم، تاریخ جشن نوروزبل بین روزهای 13 تا 17 مرداد ماه تغییر می‌کند. در روز برپایی این جشن، 10 مرد گیلک با کلاه و شولای گالشی وارد میدان شده هو همزمان با نوای نوازنده‌های محلی، به دور آتش می‌چرخند.
برخی از قدیمی‌ها معتقدند که روشن کردن آتش در جشن نوروزبل باعث کاهش شدت برف و سرما در زمستان خواهد شد و در نتیجه کشاورزان و مردم روستا از خسارات ناشی از برف شدید در امان خواهند بود.
از دیگر دلایل روشن کردن آتش در این جشن می‌توان به ستایش یکی از عناصر چهارگانه مقدس در باور مردم اشاره کرد. یکی دیگر از دلایلی که در این جشن آتش روشن می‌کنند در اصل اشاره به یکی از روش‌های خبررسانی است که در گذشته بسیار کاربردی بوده است.
شروع سال جدید با تابستان
یکی از مهم‌ترین خبرهایی که با روشن کردن آتش منتشر می‌شده، شروع سال جدید بوده است.
این جشن پس از سال‌ها و در سال 1385 توسط جوانان روستای ملکوت املش برگزار شد و این آیین سنتی دوباره زنده شد. این جشن در مازندران نیز برگزار می‌شود اما طبق تقویم طبری حدود 12 روز با روز جشن نوروزبل در گیلان تفاوت دارد.
پیرنارکی
طبق یکی از روایات تاریخی و در زمان ساسانیان و همزمان با حمله اعراب به ایران، ناز بانو تنها شاهزاده پارسی به سمت کوه نارکی رفته و از خداوند طلب کمک می‌کند در همین زمان بوده که این شاهزاده از دیده‌ها پنهان می‌شود. از این زمان به بعد بوده که پیر نارکی به یکی از اماکن مورد احترام زرتشتیان تبدیل می‌شود.
با توجه به اینکه این ماجرای افسانه‌ای در بین روزهای 12 مرداد تا 16 (از روز مهر تا روز ورهرام) اتفاق اقتاده؛ بنابراین پیروان دین زرتشت هر ساله در این روزها مراسم پیر نارکی را برگزار می‌کنند..
یکی دیگر از مراسم‌هایی که در تاریخ 12 تا 16 مرداد هر سال برگزار می‌شود جشنی مشابه جشن پله تابستان در زیارتگاه پیر نارکی یزد است که در آن زرتشتیان به نیایش اهورامزدا می‌پردازند.
پیر نارکی از جمله قدیمی‌ترین زیارتگاه‌های زرتشتیان است که در حدود 20 کیلومتری شهر مهریز یزد واقع شده است.
آیین پیر نارکی یا چله تابستان در یزد برخلاف دیگر مراسم‌هایی که زرتشتیان برگزار می‌کنند، نه تنها جنبه مذهبی داشته بلکه نوعی مراسم و جشنواره شاد فرهنگی و هنری نیز هست. این مراسم در طول پنج روز (12 مرداد تا 16 مرداد) برگزار شده و در آن مسابقات مختلفی از جمله خوشنویسی، نقاشی، عکاسی، شعر و مسابقات ورزشی اجرا می‌شود.
چله تابستان در خراسان
چله تموز در خراسان نیز برگزار می‌شود که در تقویم گناباد و بیرجند در واقع اول تیرماه تا 10 مرداد ماه را چله بزر تابستان و از 10 مرداد تا 10 مرداد را چله کوچک تابستان می‌نامند.
اولین روز تیر ماه به‌عنوان بلندترین روز سال و آغاز چله تابستان جشن گرفته می‌شود و این مراسم هنوز هم در بخش‌های جنوبی خراسان برگزار می‌شود.
در آیین قدیم روزهای پس از نوروز را به دو چله تقسیم می‌کردند که در آن 40 روز اول، "چله معتدل" و 40 روز دوم "چله تموز" نام داشت و به‌عنوان داغ‌ترین روزهای سال شناخته می‌شد.
در خراسان از اول تیر تا دهم مرداد را چله "تموز"، از دهم مرداد تا آخر مرداد را "چله خرد"، از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه را "چله کلو" و از دهم بهمن ماه تا آخر بهمن ماه را "چله خرد" می‌نامند.
چله تابستان در کرمانشاه
مراسم چله تابستان در باغ‌های روستای زردوئی که یکی از توابع بخش باینگان شهرستان پاوه است نیز برگزار می‌شود. هدف از برگزاری این مراسم، جشن گرفتن شروع روند کاهش دمای هوا و فرا رسیدن زمان برداشت محصول از باغ‌های استان کرمانشاه است.
در این مراسم آیین دف زنی، اجرای موسیقی محلی، توزیع محصولات باغی، اجرای مترسک گردانی و اجرای نمایش هلپرکه کردی برگزار می‌شود.
شاید یکی از معروف ترین جشن های قدیمی ایرانی، جشن شب یلدا باشد. در همین مجله در مورد مراسم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران هم بخوانید.
چله تابستان در دیلمان
آیین چله تابستان پس از اسلام و در زمان دیلمیان که وارث حکومت‌های ساسانیان، هخامنشیان و اشکانیان بودند رونق پیدا کرد.
زمان برگزاری دقیق این مراسم طبق تقویم دیلمی روز دوشنبه هرمزد و روز اول از سال 5.454 باستانی یزدگردی قدیم و حدود 71.082 روز قبل از مبداء هجری شمسی است. مردم دیلمان به جشن چله تابستان، نوروز بل نیز می‌گویند و مراسم آغاز سال جدید نوروز بل در آن بین روزهای 13 تا 17 مرداد هر سال خواهد بود.
اجازه دهید در مورد تقویم دیلمی داستان جالبی برای شما تعریف کنیم. یکی از تقویم‌های قدیم ایران که بیشتر در مناطق شمالی کشور استفاده می‌شد، تقویم دیلمی یا تقویم گیلکی بود.
این تقویم به جای 365 روز، تنها 360 روز داشت و بنابراین با گذر زمان، شروع سال جدید در بهار نبود؛ بنابراین با توجه به این گردش و مشخص نبودن روز دقیق سال نو، مردم تصمیم گرفتند تا روز مشخصی را برای شروع سال در نظر بگیرند.
به این ترتیب، چله تابستان یا دهم مرداد به‌عنوان روز اول سال در نظر گرفته شده و جشنی در آن روز برگزار می‌شد که به آن "نوروز بَل" می‌گفتند. مردم محلی در این روز بخصوص، خانه تکانی کرده و در زمان غروب لباس‌های نو بر تن می‌کردند و دور آتش جمع شده و سرود می‌خواندند.
